 |
| Trục đường Cách thức Mạng 04 tuần Tám sáng 11-11, đoạn gần ngã ba Ông Tạ hướng về ngã tư Bảy Hiền khô. Đây là đoạn đường Thiên Lý thời nhà Nguyễn và là trục dọc của đại đồn Chí Hòa - Ảnh: M.C. |
Kỳ 1: Thử dựng lại đại đồn Chí Hòa từ... nghĩa địa cũ
Phiên bản đồ quân sự mà trung úy hải quân Pháp Léopold Pallu, sĩ quan tùy viên tổng hành dinh tướng Charner (chỉ huy lực lượng thủy quân lục chiến đánh đại đồn Chí Hòa) vẽ là hình ảnh rõ nhất về đại đồn Chí Hòa.
Đại đồn lớn đến mức trong Lịch sử cuộc viễn chinh Nam kỳ năm 1861, Léopold Pallu gọi đó là thành (citadelle).
Đại đồn Chí Hòa lớn gấp 15 lần thành Gia Định
Thành Gia Định bị thất thủ năm 1859 vuông vức, mỗi cạnh khoảng 450m, tổng diện tích khoảng hơn 0,2km2 (hơn 20 ha).
Cụm đồn lũy Chí Hòa chỉ tính riêng khu vực chính (đại đồn) đã gần 3km2 (300 ha).
Những đồn lũy đầu tiên của đại đồn được xây đắp ngay sau khi thành Gia Định thất thủ ngày 14-2-1859. Theo Monographie de la province de Gia Đinh (chuyên khảo về tỉnh Gia Định - 1902), thượng thư bộ Hộ Tôn Thất Hiệp đã sai lính đắp đồn Tiền trên đường Thiên Lý (nay là Bí quyết Mạng Tháng Tám) đi Tây Ninh. Đồn Hữu (phải) và đồn Tả (trái) hai bên.
Lúc này quân Pháp đang ở khu vực trung tâm Sài Gòn.
Nhị bên đã từng đụng độ nhau. Nhì bốn tuần sau khi thất thủ Gia Định, 6g sáng 10-4-1859, một nhóm quân Việt trong khoảng đồn Tiền đi Quán ăn Lớn đã bất thần đụng một tiểu đội Pháp. Hai bên dàn quân và nổ súng tham gia nhau. Cả nhì bên đều có người chết.
Một năm sau, 16-4-1860, Pháp tiến công choán khu vực chùa Cây Mai (góc Nguyễn Thị Bé nhỏ - Hồng Bàng hiện nay) và chùa Kiểng Phước (theo học giả Vương Hồng Sển và nhà văn Sơn Nam, nằm góc Lý Thường Kiệt - Nguyễn Chí Thanh, có thể ở khu vực Trường ĐH Y dược TP.HCM bây giờ) mà quân nhân Việt lúc ấy đang đóng quân.
Người Pháp đơn vị tiến công chiếm đoạt tiếp đồn Tiền nhưng gặp gỡ sự chống trả khỏe khoắn của quân dân đại đồn nên đã tổn thất nặng, phải co cụm trở về.
 |
| Quân nhân Pháp (trái), Việt (giữa) và Tây Ban Nha (phải) trong trú đóng khu vực đại đồn Chí Hòa và xung quanh đồn - Ảnh tư liệu |
Triều đình Huế cử Nguyễn Tri Phương vào Nam với chức kinh lược đại thần để nhân tố khiển mọi việc. Ông đã tu bổ, xây dựng vững bền, quy mô hơn phòng tuyến đồn lũy, xuất hiện rõ nét đại đồn Chí Hòa.
Theo bản đồ của Léopold Pallu, đại đồn có hình thang dài, đáy lớn lõm ở giữa (theo hình thế một con rạch thiên nhiên chảy ra kênh Nhiêu Lộc - con rạch này giờ không còn), cắt qua Phương pháp Mạng Bốn tuần Tám bây giờ ở con đường Bắc Hải. Đáy bé dại nằm khoảng khu vực con đường Trương Công Định, Bàu Cát (Tân Bình).
Đại đồn nằm dài theo tuyến đường Thiên Lý (nay là Bí quyết Mạng Tháng Tám - trên bạn dạng đồ hiện thời chiều dài này khoảng gần 3km). Bản đồ vẽ rất rõ đồn gồm năm khu vực đứt quãng nhau theo chiều ngang này; mỗi khu vực như một thành lũy cá biệt, hỗ tương bằng những cánh cổng lớn chắc chắn như cổng thành.
Có lẽ kiến tạo này để phòng khi khu vực nào thất thủ, quân đồn trú có thể rút sang khu vực khác và thực tiễn đã xảy ra như vậy khi Pháp tấn công đại đồn sau này.
Riêng khu vực cuối cùng có thêm một tường bao bên trong và nhị đồn lớn bên ngoài, theo bản đồ bây giờ một ở khoảng ngã tư Bảy Hiền và một ngay cạnh vòng xoay Lăng Cha Cả. Phiên bản đồ ghi fort des Mandarins (đồn chỉ đạo).
Đầm Sen gần đại đồn được sử dụng triệt để bưng bít cạnh dài phía nam đại đồn. Và thực tiễn, khi liên quân Pháp - Tây Ban Nha tiến công, họ đã phải đánh vòng qua khu đầm này.
 |
| Đại đồn Chí Hòa (màu cam - khu vực chỉ huy nằm gần Bà Quẹo - phía bắc đại đồn) và hệ thống đồn lũy xung quanh (đỏ). Giữa các đồn phía nam có thêm hai lũy dọc và ngang mà bạn dạng đồ ghi là phòng tuyến mới (nouvelle ligne). Phiên bản đồ này vẽ thiếu đồn Tây Thới giữa đồn Thuận Kiều và Rạch Tra. Các điểm màu quà là "phòng tuyến chùa" của liên quân Pháp - Tây Ban Nha. Màu hồng là thành Gia Định thất thủ năm 1859 - Phiên bản đồ hành binh của Léopold Pallu - Đồ họa: Trị Thiên |
 |
| Địa điểm đại đồn Chí Hòa trên phiên bản đồ Sài Gòn và vùng phụ cận 1892. Lúc này con rạch tự nhiên tạo nên góc lõm của đại đồn vẫn còn. Bên hông đại đồn là Đầm Sen. Khi tấn công đại đồn, liên quân Pháp - Tây Ban Nha phải tiến công vòng qua đây - Ảnh tư liệu - Đồ họa Trị Thiên |
 |
| Địa điểm đại đồn Chí Hòa trên bản đồ hiện giờ - Đồ họa: Trị Thiên |
13 đồn lũy xum xê quành đại đồn và áp sát Sài Gòn - Siêu thị Lớn
Thật ra, không chỉ co cụm trong khu vực 3km2 đại đồn, tướng Nguyễn Tri Phương còn cho xây đắp thêm hàng loạt đồn lũy mới bảo kê đại đồn từ vòng ngoài với phạm vi kiểm soát rất rộng, hàng trăm km2.
Cụ thể, thay cho đồn Cây Mai và đồn Kiểng Phước bị mất, bên cạnh đồn Hữu rất lớn cách thức đồn Cây Mai (đã bị Pháp choán) gần 2km, ông cho xây đắp bốn đồn khác phần đông áp sát hai đồn cũ, có đồn chỉ phương pháp 400, 500m. Nhị chiến lũy dài khoảng 5km nối các đồn với nhau để bảo vệ nhau cùng với kiểm soát an ninh từ xa cạnh phía nam dài 3km.
Mặt bắc đồn cũng có bốn đồn nằm cạnh các con rạch: một đồn nằm ở khu vực cầu Lê Văn Sỹ hiện giờ, nhị đồn hai bên cầu Kiệu - ba đồn này bí quyết thành Gia Định thất thủ khoảng 3km. Một đồn khác rất lớn bản đồ quân sự của Léopold Pallu ghi fort Annammite (đồn An Nam) nằm giữa rạch Vàm Thuật và cầu kinh Thanh Đa - chúng tôi ước đoán ở khúc nối rạch Lăng và rạch Cầu Sơn, khoảng đường Nguyễn Xí (Bình Thạnh) hiện giờ. Đồn này án ngữ con đường cần thiết đi Biên Hòa, nối với hàng ngũ quân Việt ở thành Biên Hòa chưa bị chiếm đoạt lúc đó.
Nhị đồn khác, một nằm sát khu vực chỉ đạo của phòng ban lãnh đạo đại đồn (Nguyễn Tri Phương, Tôn Thất Hiệp, Phạm Thế Hiển - bạn dạng đồ ghi là des Mandarins), nay là khoảng ngã tư Bảy Thánh thiện và một nằm gần khu vực vòng xoay Lăng Cha Cả bây chừ.
 |
| Khu vực ngã tư Bảy Hiền hậu về hướng Bà Quẹo hiện thời. Đây là khu vực trọng điểm lãnh đạo đại đồn Chí Hòa xưa - Ảnh: M.C. |
 |
| Vòng xoay Lăng Cha Cả sáng 11-11. Khu vực này xưa cũng có đồn cạnh bên khu lăng tuyển mộ này để giữ vững quân Pháp trong khoảng hướng Nam Kỳ Khởi Nghĩa và bảo kê đồn chỉ đạo ở ngã tư Bảy Hiền - Ảnh: M.C. |
Phía sau đại đồn, về hướng bắc cũng có ba đồn lớn: Thuận Kiều (ở Tân Thới Nhứt, Q.12 bây giờ) và Tây Thới (phố Tân Thới Nhị, Hóc Môn), Rạch Tra (nằm giữa địa Hóc Môn - Củ Chi) nhằm cung cấp đại đồn cũng như rút quân về phía Tây Ninh khi quan trọng.
Theo nhà văn Phan Trằn Chúc, một vị tướng Pháp lúc đó ca ngợi ngợi: "Thấy lý lẽ dụng binh của Nguyễn Tri Phương, người ta phải tin rằng vị nguyên soái nhân vật của nước Nam đã biết phương lược xây dựng lối pháo đài nhất thời thời như Totleben ở Sébastopol, Denfert Rochereau ở Belfort, Osman Pacha trong trận Plevna".
Quân Pháp nhận xét: "Thành lũy của Nguyễn Tri Phương dựng mau như nấm mọc, hễ chỗ nào có lối đi là có ngay chiến lũy cản trở".
Có ý kiến nghĩ là sau khi mất thành Gia Định năm 1859, nhà Nguyễn chủ trương "thủ để hòa", nhưng cam kết hàng ngũ quân dân Việt khu vực đại đồn Chí Hòa không chỉ thủ mà thực tế đã có lúc tấn công khốc liệt nhóm quân Pháp đang chiếm đoạt đóng khu vực bên ngoài thành Gia Định và dọc kinh Bến Nghé.
Chi tiết, theo nhà văn Phan Trằn Chúc, "sau khi phong bế được quân Pháp, Nguyễn Tri Phương cho quân liều chết dưới mưa đạn để hãm đồn Cây Mai. Trong đêm 3 và 4-7-1860, 3.000 quân của ông đã can trương nhận được một đồn lũy do đại úy người Tây Ban Nha Fernandez chỉ huy với 100 quân nhân Tây Ban Nha và 60 quân nhân Pháp. Trong 04 tuần 11 cùng năm, quân Pháp lại tấn công dữ dội các pháo đài ở Gia Định nhưng quân nhà Nguyễn đã tấn công lui được kẻ thù làm quân Pháp bị thiệt hại... (Nguyễn Tri Phương - Nxb Văn Hóa Thông Tin).
Cũng từ khu vực đại đồn, các nhóm dân quân Việt đã đa dạng lần bỗng nhiên nhập tận nơi quân Pháp trú đóng, như chiều 7-12-1860 đội ngũ này đã mai phục giết chết đại úy thủy quân lục chiến Barbé khi viên sĩ quan này trong khoảng chùa Khải Tường (Trường THPT Lê Quý Đôn, Q.3 bây giờ - đường Lê Quý Đôn bên hông Trường THPT Lê Quý Đôn trước 1955, chính quyền Pháp đặt tên là trục đường Barbé) tới đền Hiển Trung (nay thuộc khu vực Bộ Công an trên đường Nguyễn Trãi, Q.1).
Léopold Pallu viết: "Chiều hôm đó, đại úy thủy quân Barbé cưỡi ngựa đi tuần tra như không lệ. Bè bạn sát nhân rình rập trong một bụi cây... Ông bị bỗng nhiên kích bằng giáo té ngay xuống ngựa. Anh em An Nam liền cắt đầu, bò qua các bụi rậm và cỏ cao đi về giới tuyến cũ của thành Kỳ Hòa (tên người Pháp gọi đại đồn Chí Hòa). Sáng hôm sau, người ta thấy phần thân thể còn lại (của Barbé) bị bỏ bên vệ đường...".
Quân dân Việt ở tổng thể khu vực đồn lũy Chí Hòa cuối năm 1860, theo các tư liệu của người Pháp có khoảng 21.000 quân chính quy và 10.000 quân dân dũng (vốn làm ở đồn điền nên còn gọi là quân nhân đồn điền, "mến nghĩa làm quân chiêu tập"). Hình như đó, quân Pháp - Tây Ban Nha lúc cao lăn tay có khoảng 800 quân, bị vây chặt tới nỗi sáu, bảy tháng liền không chiếm được thông tin gì trong khoảng phía Pháp.
Ngươc lại, có lẽ quân dân nhà Nguyễn cũng không nắm hết thực lực địch nên chưa quyết định tổng tấn công tái chiếm đoạt thành Gia Định.
"Một thời cơ phóng thích đất nước đã bị bỏ qua" - đông đảo các nhà phân tích, nhà văn hóa của chúng ta đã thốt lên nhớ tiếc rẻ về giai đoạn này tương tự.
Đón đọc kỳ 3: Quân Việt ở đại đồn Chí Hòa gan dạ hơn quân Tây, coi thường cái chết và "hình ảnh kỳ lạ" mà quân nhân Pháp - Tây Ban Nha chứng kiến khi tiến công đại đồn Chí Hòa?
Có thể bạn quan tâm: váy ngủ xuyên thấu
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét